Amsterdamse gevelstenen

LANGGEWAGT: gevelsteen met toeslede Wijdesteeg 7

De zeventiende-eeuwse naam van het pand Wijdesteeg 17, in 1930-33 afgebroken en vervangen door nieuwbouw met huisnummer 7, was 'De Cleijne Steur'. Als zodanig wordt het althans vermeld in de diverse zeventiende- en achttiende-eeuwse koop- en verkoopaktes.

In 1761 kocht ene Pieter van Hoek, van beroep slepersbaas, het huis en erf in de Wijdesteeg, het tweede huis ten oosten van de Nieuwezijds Achterburgwal (na de demping in 1867 Spuistraat genoemd) waar 'de Cleijne Steur' in de gevel staat. We kunnen ervan uitgaan dat hij kort na de aankoop het pand heeft laten verbouwen en de gevelsteen 'de Cleijne Steur' liet vervangen door de gevelsteen met de toeslede die we nu nog in de Wijdesteeg kunnen bewonderen. Een toeslede – duidelijk een verwijzing naar het beroep van de eigenaar – was een door een paard voortbewogen voertuig, niet op vier wielen maar op twee langwerpige 'sleden'. Om de toeslede soepel en met weinig lawaai over de met keien bestrate straten, grachten en stegen te laten glijden, wierp de sleper van tijd tot tijd een met vette vloeistof doordrenkte lap voor de sleden, een zogenaamde smeerlap. Op een tiental prenten in de Atlas van Fouquet (uit de tweede helft van de achttiende eeuw) zijn naast vrachtsleden ook toesleden te onderscheiden (zie afb.). De slepers waren verenigd in het Sleepersgilde waarvan, naast degenen die personen sleepten, ook zij die goederen vervoerden lid moesten zijn. De slepers dienden zich aan strenge regels te houden, zo mochten ze o.a. niet onder de 21 jaar zijn, niet op de slede staan of zitten, en ook niet roken.
Het pand dat slepersbaas Pieter van Hoek had laten bouwen was voorzien van een eenvoudige, met gebeeldhouwde voluten versierde klokgevel. Op de begane grond bevond zich een brede staldeur waardoor zijn toeslede naar binnen kon, en links daarvan een deur die toegang gaf tot de bovengelegen etages. Foto's op de Beeldbank van het Stadsarchief geven deze situatie weer.

De nieuwbouw

In het jaarverslag van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap van 1932 vermeldt de Commissie Gevelstenen de afbraak van de panden nr. 15 en nr. 17 in de Wijdesteeg, ten behoeve van een groot nieuwbouwblok op de hoek van de Spuistraat. Na overleg met de architect kreeg de commissie de toezegging dat de daar aanwezige gevelsteen in de nieuwbouw herplaatst zou worden, hetgeen dus is geschied. Ook het kleine tekststeentje 'S.PITER' uit de gevel van nr. 15 heeft een – mijns inziens beetje te hoge – plaats in de gevel van de nieuwbouw op nr. 7 gekregen. De ornamenten van de topgevel van Wijdesteeg 17 zijn hergebruikt bij de bouw van het Van Houtenpand 1ste Laurierdwarsstraat 50.
In april 2017 kon, na overleg tussen de VVAG en aannemersbedrijf de Nijs en Zonen, Wil Abels deze steen opknappen en in kleur zetten. Het resultaat ziet er prachtig uit; de kleinste details van de toeslede, zoals de pro- ellijst om het raampje waarachter een passagier te zien is, komen nu weer tot hun recht. Naar de preciese betekenis van het, in forse kapitalen gehakte onderschrift, geankeerd door de vijfpuntige sterren, moeten we vooralsnog blijven gissen, ook omdat in latere koop/verkoopaktes 'de Sleeperssleede' als huisnaam wordt vermeld. Suggesties zijn welkom.

Onno Boers,
met dank aan Hans Brandenburg voor het huisonderzoek
Foto's: Frank Lucas

[Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen]

(Uit: Binnenstad 281, mei/juni 2017)