Van oudsher was het Park een geliefd stuk openbaar groen langs de Nieuwe Herengracht, dat zich uitstrekte van de Plantage Middenlaan tot aan de Plantage Doklaan aan de noordzijde. In 1816 verrees op de plaats van het huidige sportcomplex een bescheiden accommodatie voor dans en muziek, die bekend stond als het Parkgebouw (afb. 1). Onder leiding van de exploitant C.M. van der Brugh ontwikkelde zich in het door hem gehuurde gedeelte van het Park bij dit paviljoen een rijk muziekleven. (2) De uitvoeringen gingen vaak gepaard met bijzondere 'illuminaties' en bijzonder vuurwerk. (3) Toen de exploitant in 1848 de huur van het Park niet kon betalen, moest de onderneming zijn deuren sluiten.
![]() |
![]() |
afb. 1. Een ets uit het begin van de negentiende eeuw met het koffiehuis met dans- en muziekzaal van C.M. van der Brugh in het Park (SAA). | afb. 2. De Parkzaal tijdens het Rembrandtfeest op 27 mei 1852, tekening pen en penseel door Pierre Tetar van Elven uit omstreeks 1852 (coll. SAA). |
De onvermoeibare Eduard Stumpff, directeur
en eigenaar van de muziekzaal Frascati in de
Nes, dirigent en virtuoos fagotspeler, had al
eens concerten gegeven in het Park. Hij zag
daar meteen een nieuwe uitdaging in. Samen
met advocaat J.W. van der Meer Wijs verwierf
hij het Parkgebouw. Om een betere accommodatie
te kunnen bekostigen, brachten zij
geld bijeen in een maatschap. (4) Een besloten
prijsvraag met ingenieur-architect W.A. Froger
als bouwadviseur moest een geschikt ontwerp
voor een nieuwe Parkzaal opleveren. Froger
wees het beste van de drie ingediende ontwerpen
aan, met de waarschuwing dat de realisatie
ervan op het dubbele van het beschikbare
budget zou uitkomen. (5) Daarop kreeg Froger
opdracht zelf een nancieel haalbaar ontwerp
te maken. (6)
De constructie van het houten, licht gewelfde
plafond van de grote zaal was allesbehalve
conventioneel. (7) De kap daarboven had
een flauwe dakhelling, wat deze oplossing
goedkoop maakte. Daar stond tegenover dat
de houten constructie, die bestond uit zware
spanten en een woud aan drukbalken, kon
doorzakken en bovendien veel spatkrachten
(horizontale krachten die een muur naar buiten
duwen) uitoefende. De bouw mocht zich
hierom in de speciale belangstelling van de
stadsrooimeesters verheugen.
Op 24 december 1850 hadden ze bij een
inspectie vastgesteld dat de kapconstructie
vooral in het midden al direct na de bouw een
behoorlijk eind was doorgezakt en dat terwijl
het gipsgewelf nog tussen de houten schenkels
aangebracht moest worden. (8) Bij hun volgende
inspectie op Tweede Kerstdag confronteerden
zij Froger met de vraag waarom hij met zoveel
haast de zware dakpannen had laten vervangen
door een veel lichtere zinken dakbedekking.
Ingenieur Froger, die niet bepaald bekend
stond om een gebrek aan zelfvertrouwen,
bestreed ten stelligste dat het een noodgreep
was als gevolg van een te zwakke constructie,
en noemde de voorkeur van de opdrachtgevers
voor een zinken dak als reden. Bij de
rooimeesters ging dat er niet in, aangezien het
dak vanaf het Park nauwelijks te zien zou zijn.
Uit de afbeeldingen van het interieur valt
op te maken hoe Froger de aanzienlijke spatkrachten
van de plafondconstructie wist op te
vangen: aan weerszijden van de lange zijden
van de zaal plaatste hij rechthoekige, gemetselde
kokers die de gevels aanzienlijk verstijfden
en tevens de opgangen naar de balkons
bevatten (afb. 2).
Op 9 maart 1851 vond in de concertzaal het
eerste evenement plaats. Een jaar later was
ook de aangrenzende wintertuin aan de zuidzijde
gereed. Doordat de aanneemsom veel
lager uitviel dan de raming, kon dit deel een
sobere, klassieke voorgevel van hardsteen krijgen
(afb. 3). (9)
De belangrijkste zaal in de zomer was misschien
wel het Park zelf, dat Stumpff opnieuw inrichtte. De bezoekers kwamen binnen door
een imposante poort met de twee gevleugelde sfinxen, die nu nog steeds de ingang van het
Wertheimpark sieren. In het midden van het
terrein, op de Place de Réunion, stond een opvallende fontein met gebeeldhouwde dolfijnen.
De plaats was verder versierd met mythologische
beelden en Etruskische vazen. Het geheel maakte een betoverende indruk, mede
door de overvloedige en schitterende gasverlichting
op de avond. (10) Het orkest kon plaatsnemen
in een overdekt podium en daar tegenover
stond een gebouwtje met het buffet.
![]() |
![]() |
afb. 3. De uitgevoerde voorgevel van de Parkzaal naar het ontwerp van W.A. Froger ca. 1849 (SAA). C.M. van der Brugh in het Park (SAA). | afb. 4. De nog niet voltooide Parkschouwburg vanaf de Plantage Doklaan in 1893. Aquarel door J.M.A. Rieke (coll. Theater Instituut UvA). |
In 1868 moest Eduard Stumpff wegens blindheid de leiding van het Park overdragen aan zijn neef Willem, die de exploitatie van de Parkzaal en omgeving nog een tijd lang met succes voortzette. In 1881 werd de Parkzaal gesloopt om plaats te maken voor de Parkschouwburg naar ontwerp van A. Dumont en A. Chambon in opdracht van de N.V. Parkschouwburg. De aanleiding voor de bouw was de wereldtentoonstelling van 1883, waarbij een nieuwe spectaculaire schouwburg met een exotisch karakter een extra publiekstrekker moest vormen. (11) De pers betuigde zich bij de opening geïmponeerd van het interieur en repte van 'tooverpaleizen uit Duizend-en-een-nacht'. (12) Voor een deel had het bouwwerk glazen gevels (afb. 4). Het interieur vertoonde een ongekend rijke mengelmoes van Indische en Moorse motieven (afb. 5). In totaal was hierin meer dan 160.000 kilo gips verwerkt. Het gebouw, waarvan het geheel pretentieloze en lompe exterieur en het overmatig versierde interieur de Amsterdammers totaal niet kon bekoren, was geen lang leven beschoren. (13) Al tijdens de bouw deden zich financiële problemen voor en zo lang het gebouw bestond, liet het onderhoud zwaar te wensen over. De ene na de andere exploitant raakte ermee in de problemen. Nadat de schouwburg in 1901 zijn deuren moest sluiten op last van de brandweer, volgde in 1912 de sloop van het intussen totaal leeggeplunderde en tot een treurige ruïne vervallen gipspaleis (afb. 6).
![]() |
![]() |
afb. 5. Het café achter de 'passage' in het voorgebouw in 1885 (Foto: J. van Eck). | afb. 6. De onttakelde Parkschouwburg met de toneeltoren aan de Nieuwe Herengracht in 1909 (foto: J.L. Scherpenisse, SAA). |
Na een grondige opknapbeurt ging het Park
of de Parktuin op 6 mei 1898 weer open. Een
week later besloot de gemeente van het Wertheim-comité een fontein van graniet en
brons te aanvaarden en het park te herdopen in A.C. Wertheimpark, vernoemd naar de
Amsterdamse geassimileerde Joodse bankier, politicus en weldoener Abraham Carel Wertheim
(1832-1897). Architect Jonas Ingenohl, die tevens lid was van het comité, leverde het
ontwerp voor de fontein. Het bassin, dat een doorsnede had van vier meter en een dikte
van een halve meter, werd geleverd door de firma J. Rinse Jr. Het blok, het grootste dat
ooit in Amsterdam aankwam, was afkomstig uit Soignies en werd aangevoerd over het
spoor. (14)
Sinds 1993 vormt het Auschwitzmonument 'Gebroken spiegels' van Jan Wolkers een belangrijk
onderdeel van het park. Op initiatief van het Nederlands Auschwitz Comité is in
2014 een plan gemaakt om bij Wolkers' oorlogsmonument
een tweede monument te plaatsen, naar ontwerp van Daniël Libeskind,
die het de naam 'Pad van Licht' gaf. (15) Omdat
het de 102.000 namen moet dragen van Nederlandse
holocaustslachtoffers die geen graf
kregen heet het ook wel het 'namenmonument'.
Na gerezen bezwaren stelde het toenmalig
stadsdeel Amsterdam Centrum de beslissing
over het monument uit. (16) Voorstanders
vinden dat het monument in het hart komt te
liggen van de vroegere Jodenbuurt en gunstig
nabij de Hollandsche Schouwburg, een ander
belangrijk herdenkingsmonument. Tegenstanders
vinden het park voor een dergelijk
monument te klein en de plaats te weinig
prominent. Wellicht hoort het inderdaad duidelijk
zichtbaar op of nabij het Jonas Daniël
Meijerplein te staan, waar nu, met de Dokwerker
en het Monument van de Joodse Dankbaarheid,
vooral de dapperheid van de Nederlanders
wordt herdacht.
Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer
Voetnoten:
1. Uitgebreide studies naar deze
bouwwerken en hun betekenis voor de
stad zullen verschijnen in het Maandblad Amstelodamum.
2. Opregte Haarlemsche Courant, 14 en 16
september 1827.
3. Vanaf 1832 adverteerde Van der Brugh
met zijn concerten geregeld in dagbladen.
Zijn vroegst vermelde activiteit in het Park
betreft een openbare verkoping van
planten en gewassen aldaar, geadverteerd
in de Opregte Haarlemsche Courant, 14 en
16 augustus 1827.
4. SAA, 5220, Archief van de Rooimeesters,
later Bouwopzichters, 106.
5. W.A. Froger, Punten, rakende W.A. Froger,
geboren te Amsterdam enz., Bijlage V
'Omtrent het Parkgebouw alhier diene het
volgende', 1877, p. 1, Nationaal Archief
(NL-NA) 2.25.68: 16102.
6. Beeldbank SAA, Voorgevel Parkzaal, ten
onrechte vermeld als een ontwerp voor De
Nederlandsche Bank op het Rokin,
tekening in potlood, pen in grijs en
penseel in kleur, W.A. Froger (1812-1883),
Collectie Willem Anthonie Froger, ca
1849, inventarissen http://stadsarchief.
amsterdam.nl/archief/30383/1,
afbeeldingsbestand B00000025455.
7. Beeldbank SAA, Interieur van de
Parkzaal, gezien in de richting van het
podium (oostzijde), tijdens het
Rembrandtfeest op 27 mei 1852, tekening
pen en penseel, Pierre Tetar van Elven, ca.
1852, inventarissen http://stadsarchief.
amsterdam.nl/archief/10097,
afbeeldingsbestand 010097010380.
8. SAA, 5220, 11.
9. Froger 1877, p. 4.
10. 'J. Eduard Stumpff en zijne nieuwe
onderneming in het park te Amsterdam',
De Nederlander: nieuwe Utrechtsche courant,
19 juni 1849.
11. Legger, Bob, Eric Alexander, Menso
Carpentier Alting (red.), Theaters in
Nederland sinds de zeventiende eeuw,
Theater Instituut 2007, p. 135.
12. Legger 2007, p. 135.
13. Beeldbank SAA, Parkschouwburg
(afgebroken in 1912), foto J.L.
Scherpenisse, 08-06-1909, inventarissen
http://stadsarchief.amsterdam.nl/
archief/30172, afbeeldingsbestand
A00771000675.
14. De Tijd, 17 augustus 1889.
15. http://www.architectenweb.nl/aweb/redactie/redactie_detail.asp?iNID=34858
(geraadpleegd: 10 januari 2015).
16. http://www.nrc.nl/nieuws/2014/06/17/holocaustnamenmonument-voorlopig-van-de-baan
(geraadpleegd: 10 januari 2015).
(Uit: Binnenstad 275, maart/april 2016)
Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.
Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.
Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.