Een bijzonder kapiteel aan het stadhuis op de Dam

Op veel stedelijke gebouwen uit vroeger eeuwen vindt men op een prominente plek een fors stadswapen. Uitgerekend bij het Amsterdamse stadhuis, nu paleis, op de Dam, het grootste stedelijke bouwproject uit de zeventiende eeuw (1648-1665), is dit echter niet het geval. De drie bekende Andreaskruisen zijn wel aanwezig, zelfs in veelvoud en aan alle vier de zijden van het gebouw, maar ze springen nauwelijks in het oog. Dat geldt met name voor de kleine stadswapens die zijn toegepast als middenmotief in diverse kapitelen, een bijzondere vondst van een bijzondere architect: Jacob van Campen, de grote man van het Hollands classicisme.

Het heraldisch wapen als herkenningsteken

De traditie om bij wijze van herkenningsteken op allerlei objecten een heraldisch wapen aan te brengen is al eeuwen oud. Deze objecten kunnen variëren van sieraden, eetgerei en kleding tot meubelstukken en gebouwen. Te denken valt ook aan zaken als briefpapier en verpakkingsmaterialen, of aan straat- en tuinmeubilair.
Wanneer wij ons beperken tot de stad Amsterdam, zien we dat een van de grootste stadswapens in de openbare ruimte zich bevond op het waaggebouw op de Dam uit 1565/1566. Het wapen was niet alleen vanwege de forse omvang al van verre herkenbaar, maar ook omdat het in kleur was gezet. Hoe een en ander eruit zag, weten we van schilderijen. Met de afbraak van het waaggebouw in 1808 verdween dat stadswapen echter uit het stadsbeeld. Wel bewaard gebleven is het grote, eveneens in kleur gezette stadswapen uit 1642 op de muur boven het poortje dat vanuit de Kalverstraat toegang geeft tot de binnenplaatsen van het oude Burgerweeshuis, nu Amsterdams Historisch Museum.

Frontons met stadswapen

Sinds de introductie van de van de renaissancestijl in ons land in de zestiende eeuw is het fronton, zowel bij gebouwen van de overheid als bij particuliere panden, één van de gebruikelijke plaatsen om heraldische wapens aan te brengen. Een bekende categorie van stedelijke gebouwen, waarvan de frontons werden versierd met stadswapens, zijn de stadspoorten uit de zeventiende en achttiende eeuw. De verdwenen Haarlemmerpoort van Hendrick de Keyser uit 1615 of de nog bestaande Muiderpoort van Cornelis Rauws uit 1770 zijn hier voorbeelden van. Wie die Muiderpoort bekijkt, vindt het wapen met de drie Andreaskruisen aan de buitenzijde, de Muider kant. Het stadswapen wordt, net als vroeger dat bij de Haarlemmerpoort van Hendrick de Keyser, geflankeerd door twee leeuwen met open bek en bekroond door de bekende keizerskroon. Aan de stadszijde bevindt zich ook een heraldisch wapen, dat is voorzien van een koggeschip, het motief van de oudste, nog uit de middeleeuwen stammende Amsterdamse stadszegels.
In de frontons van het voormalige stadhuis werden echter allegorische taferelen aangebracht. Zo is aan de Damzijde een centrale plaats ingeruimd voor de Amsterdamse stedenmaagd. Alleen wie goed kijkt, ziet dat zij in haar linkerhand een ovaal schild houdt waarop het Amsterdamse stadswapen met de drie Andreaskruisen is afgebeeld. Bovendien draagt zij op haar hoofd de keizerskroon.

Kapitelen met stadswapen

Minder opvallend zijn de stadswapens verwerkt in de kapitelen, die de onderste reeks kolossale pilasters van het voormalige stadhuis bekronen. Deze pilasters zijn voorzien van zogeheten composiet-kapitelen, die zijn samengesteld uit omkrullende acanthusbladeren en kleine voluten die boven de acanthusbladeren uitsteken, een combinatie van het Korinthische en het Ionische kapiteel. Bij enkele van deze kapitelen treft men in het midden een stadswapen aan. Zoals de grote stadswapens op de stadspoorten werden geflankeerd door complete leeuwen met opengesperde bek, zo worden deze kleine schildjes geflankeerd door kleine leeuwenkopjes, eveneens met open bek. De keizerskroon is ook terug te vinden, echter niet in de kapitelen met stadswapen, maar in een aantal andere.
Voorbeelden van gebouwen elders in de stad of daarbuiten met stadswapenkapitelen zijn mij niet bekend.

Kapitelen met andere motieven

Het idee om aan composiet-kapitelen behalve acanthusbladeren en krullen nog andere motieven toe te voegen, bestond al in de klassieke oudheid. Een bekend voorbeeld zijn de kapitelen met gevleugelde paardjes van de antieke tempel van Mars Ultor te Rome, die Palladio afbeeldde in het zesde hoofdstuk van boek vier van zijn Quattro libri dell’architettura (Venetië 1570). Gevleugelde paardjes zijn in de kapitelen van het voormalige stadhuis niet verwerkt, maar wel twee elkaar kruisende dolfijntjes, een motief dat verwijst naar de zee, en een slangenstaf met gevleugelde helm, de attributen van de god Mercurius. Samen verwijzen zij naar de handel over zee waar Amsterdam zijn welvaart aan dankte.
Pas in de negentiende eeuw zou het idee om aan het exterieur van gebouwen kapitelen toe te passen waarin speciale motieven zijn verwerkt op wat grotere schaal ingang vinden. Een mooi Amsterdams voorbeeld vormt het Concertgebouw (1883-1888) van A.L. van Gendt. De grote blikvanger van dit gebouw is natuurlijk de grote lier bovenop de daknok, die de functie van het gebouw aangeeft, maar ook in de kapitelen zijn kleine liertjes verwerkt.

Carla Rogge

(Uit: Binnenstad 232, januari 2009)