Amsterdamse gevelstenen

Een geautoriseerde verminking: Schouwburgpoortje

Schouwburgpoort op de Keizersgracht. De prent geeft de toegang weer van vóór de brand. (Tekening van H.P. Schouten, ca. 1790)

In 1638 werd naar plannen van Jacob van Campen de oude houten schouwburg op het terrein tussen de Keizers- en de Prinsengracht bij de Runstraat vervangen door een nieuwe en grotere schouwburg (huidig adres: Keizersgracht 384). Aan de Keizersgrachtzijde lag een voorplein, van de openbare weg afgesloten door een muur met een fraaie toegangspoort in Ionische stijl en aan weerszijden daarvan vensters waarachter de loketten waren gesitueerd.

In de beschrijvingen van de prenten in de Atlas van Fouquet wordt deze entree als volgt omschreven: ‘De groote hardstenen poort, door welken men in deezen Schouwburg tradt, was van de Dorische Orde (sic), boven welke in een Frontespies het woord SCHOUWBURG en onder hetzelve de twee regels van Vondel, in gulden letteren stonden uitgehouwen
DE WEERELD IS EEN SPEELTONEEL
ELK SPEELT ZYN ROL EN KRYGT ZYN DEEL.’
Op diverse achttiende-eeuwse gravures en tekeningen is deze poort afgebeeld met in het driehoekige fronton een sierlijke cartouche in uitbundig kwabornament met daarin het woord SCHOUBURG. Of deze cartouche bij het oorspronkelijke ontwerp van Van Campen uit 1638 hoorde of aangebracht werd bij de grote verbouwing van de schouwburg door Philips Vingboons in 1664 is niet duidelijk. Te oordelen naar het ornament is het zeer waarschijnlijk dat de cartouche niet bij het ontwerp van Van Campen uit 1638 hoort, maar eerder als visitekaartje van Vingboons ter gelegenheid van de verbouwing van 1664 gezien moet worden.

Op 11 mei 1772 brandde deze schouwburg grotendeels af. Het erf, met de door de brand beschadigde opstallen, werd gekocht door de regenten van het Rooms Catholiek Oude Armen Kantoor ter vestiging van hun nieuw te bouwen regentenzaal, kantoren en uitdeelruimtes. De muur met de monumentale toegangspoort bleef bij de brand gespaard, de twee kleine loketten ter weerszijden werden tot op het maaiveld vergroot en met ijzeren hekken afgesloten. Zeer waarschijnlijk werden toen de versregels van Vondel verwijderd en het woord SCHOU(W)BURG uit de cartouche weggeslepen. Gezien het negentiende-eeuwse lettertype werd pas veel later de tekst ‘R.C. OUDE ARMEN KANTOOR’ erin gehakt.

Het is alweer geruime tijd geleden dat het R.C.O.A.K. verhuisde van het voormalige schouwburgterrein aan de Keizersgracht naar een kleinere behuizing, iets verder op de Keizersgracht in het hofje ‘Liefde is het Fondament’, Keizersgracht 332-368. Alle verwijderbare laatachttiende-eeuwse interieuronderdelen van de oude vestiging werden meegenomen naar de nieuwe ‘regentenzaal’ waar ze nu ietwat vervreemd iets van hun oude glorie proberen vast te houden.

Cartouche afkomstig van de Schouwburgpoort, thans op de binnenplaats van het hofje Liefde is het Fondament.

Wat ook werd meegenomen was de zandstenen cartouche in kwabornament uit het tympaan van het poortje van Jacob van Campen uit 1638. Nu nog is duidelijk de plek te zien waar deze cartouche gezeten heeft. Tegenwoordig valt zij echter te bewonderen op de binnenplaats van het hofje Liefde is het Fondament.

Van een oud-medewerker van het toenmalige Bureau Monumentenzorg vernamen wij dat er toentertijd uitvoerig in woord en geschrift strijd is gevoerd over deze verminking van het schouwburgpoortje. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg heeft toen uiteindelijk beslist dat het R.C. Oude Armen Kantoor de cartouche mocht behouden met als argument dat religieuze instellingen, of daaraan geparenteerde, bij een verhuizing objecten die naar hun naam verwijzen mogen meenemen.
Het blijft echter een vreemde zaak.

Onno Boers

Literatuur:
- J. Huiskes, K. Ottenheym, G. Schwarz, Jacob van Campen, het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw, Amsterdam 1995, pag. 169-172.
- K. Ottenheym. Philips Vingboons, architect, Zutphen 1989, pag. 139-144.

[Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen]

(Uit: Binnenstad 232, januari 2009)