Wanneer is een pand een monument?

Jan van Niekerk: Nieuwbouw na 1940 opnieuw differentiëren

Het bureau Monumenten & Archeologie deelt de opvatting van Pinkse. Een beschermd monument is een historisch document, een bouwwerk dat op grond van een aantal nader benoemde monumentale waarden (die bijvoorbeeld op de historische constructie betrekking hebben) op de Rijks- of gemeentelijke monumentenlijst is geplaatst. Als deze waarden niet meer aanwezig zijn, is het omwille van de helderheid (inhoudelijk, procedureel en financieel) verstandig het gebouw of object van de lijst af te voeren.

Jan van Niekerk

Haken en ogen

Moet een herbouwd en van de lijst afgevoerd monument een andere, specifieke status krijgen? Pinkse beantwoordt die vraag positief: het gebouw is immers nog steeds van belang voor het stadsbeeld. Hij stelt voor met dit doel de term ‘beeldbepalend pand’ te gebruiken, dan wel deze panden aan te merken als ‘orde 2’op de Waarderingskaart Beschermd Stadsgezicht. Dit voorstel heeft een aantal haken en ogen, zoals Pinkse zelf ook aangeeft.
De term ‘beeldbepalend pand’ is afkomstig uit het begrippenkader van het beschermde stads- en dorpsgezicht oude stijl. In Amsterdam zijn in de jaren ’zeventig en ’tachtig ook buiten de toen formeel beschermde stads- en dorpsgezichten (Nieuwmarkt, Ransdorp, Durgerdam en Holysloot) beeldbepalende panden op een lijst gezet, die geen juridische status bood, maar wel de grondslag vormde voor een extra bijdrage in het kader van de stadsvernieuwing. Na de aanvankelijke plannen voor ingrijpende kaalslag ten behoeve van nieuwbouw brak het inzicht door dat stadsvernieuwing in de eerste plaats behoud en herstel van de bestaande stedelijke structuur moest inhouden. Het gemeentelijke beleid richtte zich op het herstel en het weer bewoonbaar maken van de sterk verwaarloosde historische binnenstad.

Beeldbepalend?

Naast de onvermijdelijke afbraak van panden die technisch en financieel niet meer te redden waren, werd er geld uitgetrokken voor de restauratie van monumenten, maar ook voor het opknappen van panden die naast de monumenten van groot belang waren voor het stadsbeeld en waarvan het herstel zonder extra financiële bijdrage (bijvoorbeeld voor funderingsherstel) niet mogelijk was. Deze lijst van ongeveer 1100 beeldbepalende panden is overigens nooit formeel door het gemeentebestuur vastgesteld. In 1999 is nagenoeg de gehele binnenstad binnen de Singelgracht aangewezen als Beschermd Stadsgezicht. Als uitwerking hiervan zijn er beschermende bestemmingsplannen gemaakt en is er een Waarderingskaart Beschermd Stadsgezicht opgesteld, waarop alle bebouwing tot 1940 gewaardeerd is op grond van zijn betekenis voor het stadsbeeld. Bij de vaststelling in 2000 hebben B&W besloten alle bestaande (inventarisatie)lijsten van waardevolle panden en potentiële monumenten te vervangen door de Waarderingskaart. Gezien deze voorgeschiedenis ligt het niet voor de hand de term ‘beeldbepalend pand’ opnieuw te introduceren.

Inventarisatie

Rest de Waarderingskaart Beschermd Stadsgezicht. Het ligt voor de hand om een herbouwd ‘monument’ aan te merken als orde 2 (van groot belang voor het stadsbeeld), ervan uitgaande dat daarover consensus bestaat, ware het niet dat het hier in feite om nieuwbouw uit de periode na 1940 gaat die op de kaart geen waardering heeft gekregen. Deze grens is bij het opstellen van de kaart voorzichtigheidshalve getrokken. Men vreesde onvoldoende afstand in tijd en dus beoordelingsvermogen te hebben om de naoorlogse bebouwing naar waarde te kunnen schatten. Wij zijn het echter eens met de stelling van Pinkse dat het mogelijk moet zijn de categorie ‘nieuwbouw na 1940’ te differentiëren.
Inmiddels is men ook binnen de monumentenzorg druk bezig met de inventarisatie van de naoorlogse bouwkunst en stedenbouw en zijn er al enkele gebouwen uit die periode als gemeentelijk monument beschermd. Aanpassing van de Waarderingskaart is echter een kwestie van tijd en geld en de vraag is of stadsdeel Amsterdam-Centrum hieraan op dit moment prioriteit wil geven. Daar staat gelukkig tegenover dat er weinig kans bestaat dat een herbouwd, dus in een goede technische staat verkerend, ‘monument’ met de slopershamer bedreigd zal worden.

Jan van Niekerk, hoofd bureau Monumenten & Archeologie

(Uit: Binnenstad 208, november 2004)

[Wanneer is een pand een monument?]