Wat kan, dat moet

Grachten weer nat

Demonstratieve actie voor het opengraven van de Elandsgracht (28 februari 2002)

Ik was er tegen. Het leek me wel erg kostbaar, het weer nat maken van de gedempte grachten. Dat geld kan toch veel beter besteed worden? Het leek me meer de vrucht van een gezellig tafelgesprek, dan een serieuze mogelijkheid. Ik ondervind sinds vijftig jaar, hoe duur het is, één smal woonhuis aan een gracht op te lappen en te onderhouden. Zorg dat je in stand houdt wat je hebt, en haal niet overbodige conflictstof en kosten aan boord.
Maar... ze zeggen dat het uitgraven van de vroegere grachten budgetneutraal is. Het gaat evenveel geld opbrengen als het kost, omdat er parkeergarages onder het nieuwe water komen. Nog niet overtuigd wees ik op de lelijke in- en uitritten van de parkeergarage aan de Nieuwezijds Voorburgwal. Alweer mis. De nieuwe parkeergarages zullen door liften toegankelijk worden gemaakt. Je ziet op de wallekant alleen een optrekje zo groot als een auto.
Oké dan. Nog meer te zeuren? Ja, want het lijkt een beetje bedrog. De grachten in de Jordaan waren vroeger vieze afvalgeulen vaak zonder stevig gemetselde wallekanten en met krotten als bebouwing. Het doel is echter niet het herstel van de oude toestand, maar het fraai maken van de openbare ruimte. Ja, dat is eerlijk; en ja, parkeergarages zullen wel geld opbrengen; en ja, dan worden de Westerstraat en de Elandsgracht weer mooie stukjes stad.
Het lijkt me een sprookje omdat er te veel onvoorspelbare factoren zijn. Maar het is waar: de techniek kan alles, en dat is erg verleidelijk. Elke generatie stadliefhebbers moet zijn eigen illusies mogen koesteren. Ik heb er dan nog een droom bij: als die parkeergarages winst opleveren, kan dat dan in een potje voor de herbouw van de Jan Roodenpoortstoren?

ARCAM

"Het nieuwe Arcam-gebouw, het is even wennen, ik vind het leuk".

ARCAM – ‘Architectuur-Amsterdam’ - heeft een onderkomen gekregen in een nieuw gebouw aan de Prins Hendrikkade. Onze voorzitter Walther Schoonenberg vindt dat het niet in de oude stad past, maar het staat er ook niet in, het staat aan de rand van de oude stad. En het is toch echt niet zo hoog als dat bankgebouw aan de overkant van het IJ. Is het op zichzelf een mooi, of goed gebouw? Er is een gek verhaal over het ontwerp. ARCAM toonde een schetsmatige maquette van de ruimten die het nodig had, en architect René van Zuuk pakte een karton en vouwde het om de maquette heen: klaar was ARCAM. Se non è vero, è ben trovato ofwel: al zou het niet waar zijn, het is wel goed bedacht. Met andere woorden: het zégt iets over zijn onderwerp.
We hadden al een vergelijkbaar verhaal over het gebouw Nemo. Architect Renzo Piano zag op de tekening hoe de IJtunnel op die plaats onder het IJ dook, en spiegelde de lijn van de neerwaartse helling simpel naar boven: zo zou daar zijn museum oprijzen. Beide verhalen doen me denken aan een gesprek dat ik in Wenen eens had met een groep architectuurstudenten. Ik was vol van de vele bouwstijlen en architectuurwonderen in Wenen; daar was alles extreem. Er waren de statige barokpaleizen, de grote ogen tussen uitgerekte golven van de Wiener Sezession, het ascetisch kale van Adolf Loos en de dolgedraaide uitbundigheid van Hundertwasser. Maar de aankomende architecten met wie ik sprak, hadden wel andere zorgen. Zij zeiden: “Het voornaamste wat we leren, is praten. Je moet als architect vóór alles je ontwerp goed kunnen uitleggen en verdedigen.” Ik was verbaasd, dat, wat wij smalend ‘architectenbabbel’ plachten te noemen, hier tot het hoogste doel was verheven.
Laten we proberen de gebouwen los van die architectenbabbel te beoordelen. Ik vind het ARCAM- gebouwtje leuk, zo tussen het Scheepvaartmuseum van Daniël Stalpert, de eind 19de-eeuwse Zeevaartschool en het twintigste-eeuwse Nemo. Het is een technisch hoogstandje, onder het motto: wat kan, dat moet; maar het is ook een sierlijk kleinood.

De technische vooruitgang, daar wilden de vormgevers rond 1850 niet echt aan. De eerste treinen waren nog ingericht als de traditionele diligence. Het Crystal Palace en het Paleis voor Volksvlijt, hebben de moderne materialen ijzer en beton met geestdrift versierd. Hoezeer Berlage ook stond voor soberheid, de gietijzeren elementen kregen als vanzelf toch een versierende functie. Er volgden twee extreme reacties. Bij het Scheepvaarthuis werd een dolle mantel van baksteen gedrapeerd over een betonnen geraamte. De Stijl wilde daarentegen de constructie onversierd voor zichzelf laten spreken. “Wij hebben tot nog toe”, zei Van Eesteren mij eens, “de techniek gezien als hard en stug, een ‘monster’, en we hebben getracht het monster van de techniek een mooi kleedje aan te trekken. Nu moeten wij durven de schoonheid van het naakte monster te tonen.” Dat was het credo van de Nieuwe Zakelijkheid, ‘techniek kan mooi zijn’.
Maar de techniek is niet meer hard en stug, zij stelt ons geen grenzen meer. Het ‘monster’ hoeft geen jurkje meer aan en hoeft niet meer naakt te zijn, het is op eigen kracht sierkunst geworden. We laten verdiepingen over straat uitsteken, we laten gebouwen naar boven toe breder worden, we stoppen een bank in een schoen, een andere bank in een Anton Pieck-kabouterkasteel. Dit is de verleiding van ‘wat kan, dat moet’. Architectuur is niet meer de vormgeving van het program van eisen, maar zij begint te lijken op design. Het is even wennen. Wie dacht daar aan het Rococo?

Ricardo

(Uit: Binnenstad 203, december 2003.)