Cluster Schievink

Weet u het nog? Cluster. Ambtelijk jargon uit de jaren van de stadsvernieuwing. Het omineuze woord cluster betekende altijd weer flink slopen in de oude binnenstad. Om de kosten te drukken werd een aantal locaties samengevoegd tot één nieuwbouwproject. De logistiek van de aannemer dicteerde de logica van de stedenbouw. De schaftkeet van de bouwvakkers vormde de spil van elk cluster. Het bespaarde ook ontwerpkosten, want de architect hoefde maar één gevel te tekenen die dan her en der in een straat of in een paar straten herhaald kon worden.

Rozengracht 69-75	Rozenstraat 68-74

Het is niet moeilijk om al die clusters in de stad te herkennen. In het verfijnde architectonische beeld van de binnenstad verschijnt ineens een eenvormige reeks grof gedetailleerde bouwsels, die gekenmerkt wordt door een goedkope baksteen, platvol voegwerk, miezerige kozijnen, een wezensvreemde maatvoering voor de ramen, een stripje aluminium als gevelbeëindiging, en natuurlijk de onvermijdelijke producten van de nationale betonindustrie: de dwaze balkons die het toenmalige Bouwbesluit eiste, en de droevige lateien waarbij vergeleken zelfs de meest banale gemetselde strek een wereldwonder van bouwkunst is.
Deze wijze van stadsvernieuwen vormt gelukkig alweer een afgesloten hoofdstuk in de bouwgeschiedenis van Amsterdam. Maar het leed is nog niet helemaal geleden. De Cluster Schievink ligt namelijk nog als een anachronisme ter tafel. Aan dit project hebben klaarblijkelijk zoveel rayonmanagers gewerkt, dat was het ambtelijk baasje van een cluster, dat het apparaat van geen ophouden meer weet. Deze erfenis van de stadsvernieuwing moet en zal nog uitgevoerd worden. Al bijna tien jaar lang, namelijk sinds 1995, dringt het gemeentebestuur aan op de sloop van maar liefst negen historische panden, waaronder drie rijksmonumenten, aan de Rozengracht en aan de Rozenstraat. Dat betekent weer twee enorme gaten in historische gevelwanden. De Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg en het vroegere Bureau Monumentenzorg hebben van begin af aan gepleit voor het behoud van de negen panden met hun karakteristieke hoogteverschillen, terwijl ook keer op keer gewezen werd op de parcellering die zo essentieel is voor het beeld van de binnenstad. Het betreft aan de Rozengracht de nummers 69 tot en met 75, in de Rozenstraat moeten de nummers 68 tot en met 76 verdwijnen. Wie nu gaat kijken, komt misschien tot de conclusie dat het toch ook werkelijk bijna krotten betreft. Dat klopt, de gemeente Amsterdam is namelijk al lange tijd eigenaar, en zoals elke malafide huisbaas die liever wil slopen, weet ook de gemeentelijke overheid maar al te goed hoe je onroerend goed effectief kan devalueren. Geen onderhoud plegen heeft heel snel het gewenste effect. De gemeente Amsterdam heeft in dit geval ook drie rijksmonumenten naar de bliksem geholpen.
De Amsterdamse Raad voor de Monumentenzorg sprak in zijn advies van 2 februari 1998 van een ‘fundamentele stedenbouwkundige vergissing’. De Raad brak ook een lans voor de zogenoemde ‘Van Houten-monumenten’, historiserende nieuwbouw uit de jaren 1920- 1940 met gebeeldhouwde toppen die wel origineel zijn. Twee van de drie rijksmonumenten in de Cluster Schievink zijn ‘Van Houten-monumenten’. De toenmalige rayonmanager, blijkbaar een echte kenner van de stad, wist destijds te melden dat ‘Van Houten-monumenten’ eigenlijk nepmonumenten zijn. Er staan dus 227 nepmonumenten op de Rijksmonumentenlijst. Veel academisch gevormde wijsneuzen beweren al jaren dat ook talloze restauraties, met name van Stadsherstel, zo ingrijpend zijn geweest dat in feite gesproken moet worden van nepmonumenten. Als dit een vrijbrief wordt voor de sloop van rijksmonumenten staat ons nog wat te wachten. Hoeveel trapgevels in Amsterdam dateren werkelijk uit de zestiende eeuw? De kruiskozijnen in het oude stadhuis zijn ook nep. Meischke heeft eens opgemerkt dat het architectuurhistorisch gezeur over authenticiteit volkomen irrelevant is voor de bestaande realiteit van de historische stad. De Raad voor de Monumentenzorg wees in 1998 op de grote stedenbouwkundige waarde van het ensemble aan de Rozengracht, waarin de trapgevel op nummer 81 het pronkjuweel vormt, juist omdat de nummers 73 en 75 zo laag zijn. Het gehele ensemble kan zonder enige overdrijving een onvervangbaar historisch beeld worden genoemd.
Het ambtelijk apparaat heeft de adviezen van de Raad voor de Monumentenzorg en het Bureau schaamteloos aan zijn laars gelapt. In gelul kan je immers niet wonen. Als het bouwplan Schievink werkelijk wordt gerealiseerd, moet er maar een briefje naar Parijs geschreven worden. Om aan de Unesco uit te leggen dat de Amsterdamse binnenstad niet thuis hoort op de Werelderfgoedlijst. Het lokale bestuur begrijpt namelijk niets van de verantwoordelijkheid die dit met zich meebrengt.

Vincent van Rossem

(Zie ook: ARM: Cluster Schievink niet slopen of ophogen, in: Binnenstad 200.)

(Uit: Binnenstad 202, november 2003.)