Natura Artis Magistra, oud en nieuw

Historische dierentuinarchitectuur

Het ijsberenhuis in cubistische rotsarchitectuur

Vanaf de Plantage Middenlaan wordt al snel duidelijk dat Artis geen gewone dierentuin is. De bibliotheek, de monumentale feestzalen met daarboven het 'Groote Museum' en op de stoep de beide verscheurende roofdieren van beeldhouwer Jaap Kaas, de voormalige ledengebouwen en de klassieke parkaanleg bij de Fazanterie ademen een rijke 19de-eeuwse traditie en laten zien dat Artis meer te bieden heeft dan dieren alleen.

Nederlands eerste dierentuin staat dan ook niet alleen garant voor 'leerzaam vermaak', het instandhouden van bedreigde diersoorten en natuurbescherming, maar is ook een cultuur- historisch monument van formaat. Bij vele bezoekers wordt dan ook niet alleen een eerste belangstelling gewekt voor natuur en milieu, maar ook voor kunst en cultuur.
Maar het 165 jaar oude genootschap heeft ten aanzien van deze beide laatste aspecten nog veel meer te bieden dan sculptuur alleen; Artis herbergt ook ruim 250 jaar architectuur uit diverse stijlperiodes en meer dan 25 gebouwen en tuinelementen bezitten de status van rijks- of gemeentelijk monument. Het park - in feite een rijkgesorteerde planten- en bomentuin - kent verder bijzondere stijltuinen, monumentale boomgroepen en romantische waterpartijen.

Het Monumentale toegangshek in de winter, archieffoto van Fred Nordheim

In feite begint de onderdompeling in de rijke kunsthistorische en architectuurtraditie van Artis al direct bij binnenkomst bij het passeren van de poorthuisjes met het in 1854 geplaatste rijkversierde smeedijzeren hek met de beide vergulde arenden.
Een bericht uit die tijd leerde: "Twee adelaars uitmuntend in zink gegoten door de heer L. Schutz te Zeist naar het voortreffelijke voorbeeld van professor Christian Rauch te Berlijn ter versiering van de toegang in de Kerklaan".
Op de Artiskinderboerderij – gelegen aan de romantische Papegaaienlaan en in de bouwstijl van Waterland – treft men een bonte verzameling nostalgische (landbouw)huisdieren, zo weggelopen van de leesplank of uit de boekjes van Ot en Sien, maar vooral duidelijk herkenbaar in de werken van grote Hollandse meesters uit de Gouden Eeuw; levend boerenantiek, dat ter gelegenheid van uw bezoek het schilderslinnen even heeft verlaten.

Maar blijkbaar vielen niet alle kunstuitingen in Artis in de smaak. In 1891, een jaar na de dood van Westerman, de oprichter van Artis, wordt op 9 mei 1890 in de Hollandse Tuin het monument onthuld, opgericht te zijner nagedachtenis. De plaats is de Hollandse tuin (Franse stijl!) aan de westzijde van de Uilenruïne, een constructie welke in 1921 werd opgetrokken uit steenklompen afkomstig van Slot Brederode bij Santpoort. De kritieken op het werk van de beeldhouwer Bart van Hove waren niet mis. Enkele citaten uit De Opmerker, het orgaan van Architectura en Amicitia: "De voornaamste fout, waaraan dit werk zijn fiasco heeft te danken, is het totaal gemis aan goede architectuur. Blinkt het vrouwefiguur al niet door bijzondere schoonheid uit, de leeuw mist totaal alle aantrekkelijkheid en gelijkt nog meer op een oudenman, dan zoals Hildebrand zegt dat een leeuw er in een beestenspel uitziet. Hoe is het mogelijk, vlak voor de galerij der wilde dieren, waar men een prachtige leeuw in natura kan bewonderen, zulk een parodie op dit edele dier te plaatsen. Arme kunst, die zulk een natuur tot leermeester heeft."
Maar dat de zinspreuk Natura Artis Magistra – de Natuur is de Leermeesteres der Kunst – absoluut geen loze kreet was, blijkt uit het feit dat vanaf de oprichting bekende architecten een bijdrage hebben kunnen leveren, dat de concerten in Artis culturele en sociale hoogtepunten vormden in Amsterdam en dat tientallen beeldende kunstenaars er een warm onderkomen vonden.
De oprichters, Westerman in het bijzonder, maar ook de beide volgende directeuren Kerbert en Sunier, stond van meet af aan een instelling voor ogen die voor kunstenaars een bron van inspiratie zou zijn. Zo werd bedongen dat de leden van het jonge kunstenaarsgenootschap Arti et Amicitiae onbelemmerd toegang tot de tuinen zouden hebben, kregen diverse veelbelovende kunstenaars opslagruimte of een atelier ter beschikking en ontvingen zij opdrachten van Artis om afbeeldingen te maken voor de bordjes bij de dieren of om tentoonstellingen in te richten van hun werk.
En zo is Artis voor honderden bekende en minder bekende Nederlandse schilders, tekenaars, beeldhouwers en schrijvers al meer dan anderhalve eeuw een bron van inspiratie.

Het klassieke front van het aquarium

Maar het beroemdste gebouw van Artis is natuurlijk het Aquarium. In juni 1879 wordt de eerste van 1740 palen geslagen, nodig om het enorme gewicht van de 640.000 liter zeewater, 225.000 liter zoetwater, de onderaardse filtersystemen en de schitterend gemetselde waterkelders te dragen. Op 2 december 1882 wordt na een bouwtijd van zo'n twee jaar en enige frictie tussen Westerman en de architecten, vader en zoon Salm, het Aquarium geopend. Kosten fl. 439.000 (de renovatie en uitbreiding, die in 1996 werd geopend, vroeg een totale investering van ruim fl. 15.000.000). G.B. Salm was 35 jaar de vaste ontwerper voor Artis. Het gebouw is opgetrokken in eclectische stijl, de Romeins-classicistische voorgevel verraadt echter de medewerking van zoon Abraham.

Maar neemt u vooral even de moeite een blik te werpen op de achtergevel, waar een tweetal zeemonsters u dreigend aanblikken. Helaas geen onderdeel van de echte levende have.
Veel andere Artisbewoners komt u echter bij het verlaten van de tuin weer tegen in de stad. Het verwerken van dieren in gevelstenen en ornamenten in bruggen en bijzondere architectuur is een oude traditie. Artis houdt niet op bij de poort, de stad is eigenlijk één grote dierentuin.

Dr. Maarten Th. Frankenhuis - directeur Artis

[Lees verder: De Artis Savanne]

(Uit: Binnenstad 196, dec. 2002.)