De strijd om het Binnengasthuisterrein

Verleden en toekomst van het Maagdenhuis

Het megalomane nieuwbouw- en verhuisplan van het Universiteitsbestuur wekt meer weerstand dan het hooggeleerde college en wethouder Stadig hadden verwacht. Het Amsterdam-overleg vroeg in een adres aan de gemeenteraad om éérst een stadsbeeld-beschermend bestemmingsplan vast te stellen voor het Binnengasthuisterrein.

De gemeente is daartoe verplicht door de aanwijzing tot beschermd stadsgezicht. Ook de Amsterdamse Raad voor de Stedenbouw (ARS) toonde zich zeer kritisch. De ARS vindt dat de Universiteit haar reorganisatieplan opnieuw moet bekijken, het beoogde bouwvolume is veel te groot. Het felst is uiteraard het verzet van de bewoners van het Binnengasthuisterrein. De uit de jaren 80 daterende woonvleugel zou plaats moeten maken voor een 'kenniscentrum' waarin de mediatheek, de studiezalen en computerzalen zijn samengebracht. Dat kan ook elders, volgens de Initiatiefgroep Studie Maagdenhuis, die sloping bepleit van het U.B.-complex tussen het Singel en de Handboogsteeg. De UvA wil het Maagdenhuis, haar bestuurszetel, openstellen voor het publiek, voor congressen en tentoonstellingen. De Initiatiefgroep ziet in het Maagdenhuis de passende huisvesting voor de bijzondere collectie oude boeken, kaarten en manuscripten.

De binnenplaats van het Maagdenhuis vóór 1914, toen de wezen van de verschillende weeshuizen elk hun eigen klederdracht hadden. Uit: Brugmans en Loosjes, Amsterdam in Beeld, uitgave Scheltema en Holkema, vijfde druk.

Het monumentale pand aan het Spui werd in de jaren 1783-1789 gebouwd door stadsbouwmeester Abraham van der Hart als katholiek meeisjesweeshuis. Weeshuizen, eeuwenlang een belangrijke sector van maatschappelijke zorg, zijn gelukkig niet meer nodig en de congregaties van religieuzen, die in vele rooms-katholieke instellingen de huishoudelijke dienst verzorgden, hielden op te bestaan. De regenten van het R.C. Maagdenhuis moesten het gebouw sluiten en verkopen. Voorzitter van het college was in de jaren '50 Jhr.mr. Van der Does de Willebois, president van het Gerechtshof. Zijn wens was het Maagdenhuis tegen een redelijke taxatieprijs te verkopen aan de gemeente, ten behoeve van de Universiteitsbibliotheek (U.B.). aan de overkant van de Handboogsteeg. Dat ging niet door: te duur. Toen kwam de Nationale Handelsbank die het dubbele bood. Bestuurders van een instelling van weldadigheid hebben de plicht het vermogen in stand te houden. Met pijn in het hart ondertekende de voorzitter in 1953 het koopcontract. De stichting R.C. Maagdenhuis is nu gevestigd aan de Herengracht en ondersteunt allerlei activiteiten op het gebied van de zorg voor thuislozen.
Het oude Maagdenhuis had een wonderlijke sfeer van sobere waardigheid. Van buiten streng monumentaal, was het gebouw van binnen ruim, met hoge zalen en gangen, die toch een sfeer van warmte en geborgenheid uitstraalden. Het mooiste was de kapel, die via een deur naar de Voetboogsteeg ook voor kerkgangers van buiten toegankelijk was. Er stonden enkele saaie beelden en de zoete kleur van de wanden schreeuwde om een kuipje witkalk en een boekje bladgoud. Met zo'n bescheiden opknapbeurt zou de kapel de voor Amsterdam unieke laat- 18de -eeuwse allure hebben teruggekregen, die ongewijzigd als museumzaal dienst had kunnen doen.
De Nationale Handelsbank had geen boodschap aan dergelijke subtiliteiten. Glimmend gepolijst marmer bedekte de witgepleisterde muren. De binnenplaats werd overkapt en bankiersluxe verdreef de herinneringen aan de weesmeisjes en de nonnen. Jarenlang is er gebroken en gebouwd. In 1957 werd het vernieuwde gebouw als bank geopend; twee jaar later werd al onderhandeld over verkoop, en in 1961 was de Universiteit eigenares. Aangenomen mag worden dat de koopsom een veelvoud bedroeg van het bedrag waarvoor de gemeente het toen nog gave gebouw in 1953 had kunnen verwerven.
Nationale bekendheid kreeg het Maagdenhuis in 1969, toen de studenten-actiegroep 'De loze kreet' het gebouw bezette. Een scherts-revolutie die onder de deelnemers een oud-strijders- folklore kweekte, waarvan menigeen in zijn verdere carrière profijt heeft gehad. Ook dat is alweer bijgezet in de historie van de wilde jaren '70. Voor het gebouw had de 'bezetting' het gevolg dat het – men zegt ter vermijding van herhaling – nadien verknipt werd in kleine werkkamers aan onoverzichtelijke gangen.

Het Maagdenhuis ziet er van buiten goed uit. Van binnen is het nu tweemaal mishandeld, eerst door de Nationale Handelsbank, daarna door du Universiteit. Het is hoog tijd om de bestemming nu eens van de andere kant te bekijken, en de vraag te stellen: wat kan het gebouw hebben, wat past het best bij de oorspronkelijke structuur? Dan zal er eerst heel wat weggesloopt moeten worden van wat in de laatste halve eeuw werd aangebracht. Om te beginnen met de overkapping van de binnenplaats. De vier vleugels rondom de open binnenplaats, zoals de gemeente het gebouw voor een thans onwaarschijnlijk lage prijs had kunnen kopen, passen in het voorstel van de Initiatiefgroep Studiegroep Maagdenhuis.

Geurt Brinkgreve

(Uit: Binnenstad 185, november 2000)