Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen

Het Amsterdamse zegel

(zoals te zien aan het Accijnshuis en de Munttoren)

Vaak werd op zegels of -wapens van steden/landen met handel overzee een schip afgebeeld. Zoals Parijs, Engeland en de Hanzesteden. Het betreft dus een schip in het algemeen. Wat het Amsterdamse zegel aangaat wordt veel geschreven en gezegd dat een koggeschip is afgebeeld.

Dit is onjuist. Het is eerder een ‘hulk’. Althans tenminste een mengtype van de oudere, uit het Vikingschip ontstane Friese cog en de hoeker (hulk). Een hulk (holc, afgeleid van het latijns/griekse woord voor ‘trekken’) is een groot en log middeleeuws vrachtschip. De stevens zijn gekromd en de kromme, scherpe kiel steekt daardoor iets dieper dan de midscheepse platte bodem van een kogge die een rechte kiel heeft en rechte stevens (dus spanten heeft met een kniehoek) Beide scheepstypen hebben een overnaadse plankenhuid(zolang men nog geen zaag gebruikte) die met ijzeren nagels zijn vastgezet. De naden werden gedicht met mos, koeienhaar of hennep met pek, en afgedekt met smalle latjes die weer werden vastgezet met platte ijzeren krammen (sintels). Touwen waren van hennep uit Rusland. Het zeil was van linnen. Het hout was eiken of iepen. De mast van een spar uit Rusland, Polen of Pruisen was 16 tot 24 meter hoog. Ter bescherming van de bodem tegen houtworm werd deze bestreken met harpoys, een mengsel van hars, solver, lijnolie, vet, koeienhaar, gestampt glas en dat samen gekookt. De hulk heeft een sauskom-model terwijl de kogge meer weg heeft van een hoge platbodem. Beide scheepstypen kennen een ‘kasteel’ aan de achterkant en soms ook aan de voorkant. Dit is een verhoogd platform met kantelen. Als er gevochten moest worden stond men hoog ten opzichte van de vijand. Beide typen schepen hebben op de romp ruitvormige nokken, de uitstekende dwarsbalken om de wanden van het schip uit elkaar te houden. Het kraaiennest diende als primitief navigatiemiddel. Men voer so wie so zo dicht mogelijk tegen de kust met steeds het gevaar aan lager wal te geraken. Om te weten waar het land was liet men af en toe een kraai uit een kooi los; die vloog de kortste route naar de kust. Andere bronnen stellen dat de mastkorf (ook kokette of mars genoemd) diende als uitkijk en om stenen te kunnen gooien naar de vijand.
Bij de desbetreffende tekstbordjes in het Amsterdams Historisch Museum is sinds een paar jaar het verschil “kogge’ en “hulk” verbeterd aangegeven.

Gevelsteen met Amsterdamse zegel van de Munttoren

De kogge voer op de Hanzesteden voornamelijk voor graan uit de Oostzeegebieden. De hulk op Engeland voor wol, tin en steenkool. Op Brugge voor wol en linnen en op Frankrijk voor zout, wijn en zuidvruchten. Amsterdam was geen Hanzestad.
Op het koperen koorhek van de Nieuwe Kerk (Jan Lutma 1650) is de hulk zonder roer weergegeven. Wellicht was toen al de legende in zwang dat het scheepje, stuurloos geworden, de foundingfathers van Amsterdam bevatte en in de monding van de Amstel strandde als gevolg waarvan de schepelingen aldaar Amsterdam vestigden. Voor ‘t overige is de voorstelling op het koorhek, op de keizerskroon na, correct.
Links op het schip staat Guy van Avesnes (Gwijde van Henegouwen) de opvolger van Gijsbrecht van Amstel, broer van Jan van Avesnes (spreek uit als Aven), door vererving opvolger van Floris V. De figuren staan aan stuurboord (rechterzijde) daar waar voorheen het roer, een lange roerspaan, zich langszij bevond. Met, zoals vroeger de stuurman, de rug (back) naar bakboord. Gwijde houdt een schild dat ingekleurd is (vandaar het werkwoord schilderen) met in het eerste kwartier de zwarte leeuw van het heersende leen Henegouwen. (De Belgische leeuw is nu nog zwart). In het tweede kwartier de rode leeuw van het (na de vererving) onderhorige leen Holland. Rechts staat zijn landsknecht, met zijn gebruikelijke wapen de piek en daaraan de standaard van Amsterdam met drie zilveren merktekens (?) de kruisjes. Ouderkerk had 5 kruisjes, Amstelveen 4 kruisjes. Beide nederzettingen zijn ouder dan Amsterdam Een aannemelijke theorie is dat men vroeger onder een officieel stuk zijn naam zette met, zoals heden nog gebruikelijk, de plaats van herkomst en de datum. Om aan te geven dat men uit Amsterdam kwam gebruikte men drie kruisjes.
Geen Andrieskruizen, die komen pas zo’n twee eeuwen later in zwang. Ze worden doorgaans wit geschilderd omdat bladzilver aan de buitenlucht zwart wordt. De kruisjes staan op een zwarte vertikale baan. Zo’n baan wil zeggen dat er een rivier door de stad loopt (zie de wapens van Rotterdam, Delft, Weesp, etc.) Alles op een keel (=vermiljoenrood) veld. Been-of lampenzwart en vermiljoen (van cochenille) en loodwit waren de meest voorkomende middeleeuwse kleuren in de lage landen. Het rood in de veel latere Hollandse driekeur is van meekrap. Op de achtersteven van de hulk staat eveneens de Amsterdamse standaard.
Het hondje in de hulk, dat over de rand kijkt is (volgens Schama) het symbool van de trouw van de heer, in dit geval dus Gwijde, aan zijn volk. Niet andersom. Gwijde werd ook bisschop van Utrecht en gaf omstreeks 1300 opdracht tot de bouw van de Sint Nicolaaskerk (de Oude Kerk) Hij verleende tezelfder tijd stadsrechten aan Amsterdam. Daar zal wel flink voor betaald zijn aan de bisschop. Voor de kersverse, zich zelf respecterende stad werd meteen een zegel ontworpen als waarmerk voor stedelijke oorkondes, noodzakelijk voor o.m. de diplomaten (diploma- of oorkondekundigen).

N.B. Het beeldhouwwerk boven de linkerpoort van het Accijnshuis toont een heraldische onmogelijkheid, de Keizerskroon boven het stadszegel en de Franse, verticale driekleur op de achtersteven van de hulk. (oude foto’s tonen nog de Amsterdamse vlag, het kan eenvoudig hersteld worden) Het stadszegel op het koorhek van de Nieuwekerk is overigens ook foutief met een Keizerskroon getooid. Een stadswapen met kroon is mogelijk, een stadszegel niet.

Jos Otten

(Uit: Binnenstad 182, mei/juni 2000)

[Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen]